Trong không khí rộn ràng của những ngày giáp Tết, hình ảnh cây nêu cao vút trước sân nhà, treo lủng lẳng các biểu tượng dân gian như lá dứa, bùa chú, ống sáo… từ lâu đã trở thành một nét đẹp truyền thống không thể thiếu trong văn hóa người Việt. Không chỉ đơn thuần là vật trang trí, cây nêu ngày Tết còn chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc về tâm linh, tín ngưỡng và tinh thần đoàn kết dân tộc. Qua từng câu chuyện huyền thoại và phong tục tập quán vùng miền, cây nêu như một biểu tượng thiêng liêng mở đầu cho một năm mới bình an, may mắn và trọn vẹn.
Sự tích cây nêu ngày Tết
Ngày xửa ngày xưa, khi đất trời còn hỗn mang, loài quỷ còn ngang nhiên lộng hành trên mặt đất. Chúng chiếm hết ruộng vườn, đuổi con người khỏi mảnh đất canh tác. Nếu ai muốn trồng trọt, phải thuê đất của quỷ, lại còn phải nộp sản phẩm. Ban đầu, quỷ ra điều kiện: “Người lấy gốc thân, quỷ lấy ngọn.”
Người trồng lúa, nhưng vì lúa cho hạt ở ngọn nên phần tốt nhất thuộc về quỷ. Người dân khốn đốn, thiếu ăn, thiếu mặc. Thấy vậy, một ông tiên cải trang thành ông lão hiền từ xuất hiện, mách nước:
“Hãy trồng khoai, củ nằm dưới đất, các con sẽ được phần ăn.”
Quỷ bị lừa, ăn ngọn toàn lá khoai, cay cú chuyển sang luật mới: “Lần này, quỷ ăn gốc, người lấy ngọn.”
Tiên lại bảo dân trồng lúa trở lại. Lúa gặt lấy hạt ở ngọn, quỷ lần nữa chỉ được rạ, tức giận không để đâu cho hết.
Không chịu thua, quỷ tuyên bố: “Mùa tới, ta ăn cả gốc lẫn ngọn!”
Tiên đưa người giống bắp (ngô) – loại cây có trái nằm giữa thân, còn gốc và ngọn không có gì đáng giá. Quỷ uất nghẹn, nhận toàn phần thừa, chẳng ăn được gì.
Sau bao phen bị qua mặt, quỷ nổi giận đùng đùng, quyết thu lại toàn bộ đất đai, không cho người trồng trọt nữa. Tiên lại nghĩ ra kế mới, xin quỷ nhường một miếng đất bé xíu, chỉ bằng cái bóng chiếc áo treo trên ngọn cây tre. Thấy nhỏ, quỷ gật đầu không do dự. Nhưng khi chiếc áo được kéo lên cao, bóng nó trải dài, lan rộng khắp đất trời. Tiên liền dùng phép thuật khiến bóng áo lớn dần, che kín mặt đất, buộc quỷ phải rút lui về biển cả.
Tức tối, quỷ không cam tâm, lập mưu kéo nhau trở lại cướp đất. Tiên dặn dân dùng máu chó, lá dứa, tỏi, vôi bột – những thứ quỷ cực kỳ kiêng kị để xua đuổi chúng. Kết quả, quỷ đại bại, đành cuốn gói quay về biển Đông.
Trước khi đi, quỷ xin được trở lại đất liền vào mỗi dịp Tết để thăm mộ tổ tiên. Tiên thương tình, chấp thuận.
Từ đó, cứ mỗi dịp Tết Nguyên Đán, người dân dựng cây nêu trước cửa nhà, treo theo đó là lá dứa, bùa chú, chuông gió… tạo tiếng động mỗi khi gió thổi, để nhắc quỷ nhớ lời hứa năm xưa và không dám quấy phá con người nữa.
Ý nghĩa cây nêu ngày Tết
Cây nêu là biểu tượng của sự xua đuổi tà ma, bảo vệ nhà cửa trong những ngày Tết. Theo truyền thuyết, cây nêu được dựng lên để nhắc nhở loài quỷ từng bị đánh bại không được trở lại quấy nhiễu dân lành. Trên cây nêu thường treo các vật như chuông gió, lá dứa, bùa chú, ống sáo tre… – những thứ phát ra âm thanh hoặc có tính trừ tà, thể hiện niềm tin dân gian vào sự giao hòa giữa trời – đất – con người.
Bên cạnh ý nghĩa trừ tà, cây nêu còn đánh dấu thời khắc linh thiêng chuyển giao năm mới, như một tín hiệu thiêng liêng mời ông bà tổ tiên về ăn Tết cùng con cháu. Nó cũng tượng trưng cho sự cầu mong bình an, mùa màng tươi tốt và năm mới thuận lợi.
Cây nêu được dựng và hạ khi nào?
Trong đời sống tín ngưỡng của người Việt, cây nêu là hình ảnh quen thuộc mỗi dịp Tết Nguyên Đán, thường được dựng trước sân nhà như một biểu tượng xua đuổi tà ma và cầu mong bình an. Trên cây nêu, người ta treo chuông gió cùng nhiều vật dụng mang ý nghĩa tâm linh, tùy thuộc vào phong tục của từng vùng miền.
Cây nêu thường làm bằng cây tre cao khoảng 6 mét, được chọn kỹ lưỡng và dựng lên vào thời điểm linh thiêng – đặc biệt là ngày 23 tháng Chạp, khi Táo Quân lên chầu trời và thần linh tạm rời khỏi nhà. Người dân tin rằng đây là lúc ma quỷ dễ dàng lẻn vào quấy nhiễu, nên cây nêu được dựng lên như một “lá bùa hộ mệnh” canh giữ cửa nhà.
Tập tục này không chỉ phổ biến trong cộng đồng người Kinh mà còn được duy trì ở nhiều dân tộc khác. Chẳng hạn, người Mường thường dựng cây nêu vào ngày 28 tháng Chạp, còn người Hmông thực hiện trong lễ hội cầu phúc diễn ra từ mùng 3 đến mùng 5 Tết. Ngày dựng cây nêu được gọi là lễ thượng nêu, còn ngày dỡ xuống là lễ hạ nêu, thường diễn ra vào mùng 7 tháng Giêng, kết thúc kỳ nghỉ Tết và bắt đầu những ngày lao động đầu năm.
